uwzględnij wielkość liter
dokładna fraza
zawarta fraza
Aktualnie przeglądasz:
Dzieło / Źródła wydawnicze / Pierwodruki

 

 

Źródła Chopinowskie: pierwodruki

 

Pierwsze edycje stanowią niewątpliwie najcenniejszą część drukowanych źródeł chopinowskich. Zainteresowanie nimi jest prawie tak dawne jak historia samego edytorstwa dzieł tego wielkiego kompozytora. Publikacje te stanowiły podstawę dla wydań krytycznych z końca dziewiętnastego wieku. Obok autografów i kopii edycyjnych są one również głównymi źródłami dla edycji urtekstowych, które od wielu lat dominują na rynku muzycznym.

Dzisiejsza znajomość pierwodruków dzieł Chopina jest stosunkowo dobra. Jak wykazuje lista zamieszczona w końcowej partii artykułu, naukowcom udało się dotrzeć do pierwszych nakładów prawie wszystkich edycji. Od kilku lat trwają także prace badawcze nad odtworzeniem szczegółowej historii tych wydań, których większość była dostępna w sprzedaży aż do początku XX wieku.


Kontekst prawny

W pierwszej połowie XIX wieku prawodawstwo dotyczące ochrony praw autorskich znacznie różniło się od dzisiejszego. We Francji i w Anglii ochronę tę zapewniano głównie publikacjom, które ukazały się z wyprzedzeniem w stosunku do zagranicznych. W tej sytuacji, wielu kompozytorów, w tym również Chopin, starało się, by ich dzieła ukazywały się we wszystkich krajach równocześnie, co skutecznie redukowało ryzyko pirackich przedruków.

Przed opuszczeniem kraju, Chopin opublikował zaledwie kilka utworów, tylko u jednego wydawcy, nie bardzo troszcząc się o ochronę swych interesów. Dopiero po przybyciu do Francji, gdy jego rodzima sława przekształciła się w międzynarodową, zdał on sobie sprawę z korzyści finansowych jakie przynosiły publikacje w kilku krajach. Odzwierciedla się to na stronach tytułowych wczesnych dzieł wydanych w Paryżu (opus 6-11, Grand Duo Concertant), gdzie wymienia się obok firmy francuskiej także i niemiecką. Wariacje opus 12 są pierwszą kompozycją, której pierwodruki paryski i lipski wskazują także nazwisko wydawcy londyńskiego. Oczywiście, utwory poprzedzające opus 12 opublikowano również w Anglii, lecz z mniejszym lub większym opóźnieniem w stosunku do pozostałych dwóch wydań. Dla Tarenteli opus 43 oraz kompozycji zatytułowanej Hexameron (zawierającej wariację Chopina) liczbę tradycyjnych pierwodruków wzbogaca jeszcze edycja włoska. Odnotujmy tutaj brak współczesnych innym pierwodrukom wydań angielskich dla Sonaty opus 65 oraz Mazurka dedykowanego Emilowi Gaillardowi. Pierwsza edycja niemiecka ostatniego z wymienionych utworów ukazała się dopiero w 1855 roku.

Kompozycje, które wyszły wcześniej w Warszawie nie były chronione w innych krajach - stąd istnienie dwóch edycji francuskich i niemieckich dla Ronda opus 1. Z powodu uprzednich publikacji wiedeńskich w podobnej sytuacji znajdowały się także Wariacje opus 2 i Polonez opus 3, które wydano we Francji za życia Chopina dwukrotnie lub nawet trzykrotnie. Dwie edycje angielskie znane są także dla Mazurka opus 63 n° 1 i Walców opus 64. Impas w relacjach z Wesslem postawił kompozytora w kłopotliwej sytuacji potrzeby szybkiego znalezienia innego wydawcy dla opus 63-65 w Anglii. Negocjacje z firmą Jullien & Co, wymienianą na stronach tytułowych pierwszych edycji francuskich tych utworów, nie zostały sfinalizowane, co dało wolną rękę Cramerowi, Beale & Co do wypuszczenia na rynek ich publikacji. W tym samym roku, Wessel wydał również opus 63 i 64.

Daty wygaśnięcia praw autorskich dla utworów Chopina upływały w każdym z krajów w innym terminie. Najkrótszy okres ochrony obowiązywał we Francji - tylko w przeciągu dziesięciu lat od śmierci twórcy. W Niemczech i Austrii trwał on przez trzydzieści lat. Jeśli chodzi o Anglię, dzieła, które ukazały się przed zmianą legislacyjną z 1 lipca 1842 roku, chronione były przez dwadzieścia osiem lat po publikacji lub też przez całe życie twórcy, jeśli jego długość przekraczała okres gwarantowanej ochrony. Te zaś, które wyszły po wspomnianej dacie, cieszyły się ochroną przez czterdzieści dwa lata od momentu opublikowania, lub też przez całe życie autora plus siedem lat po jego śmierci, jeśli taka sytuacja była korzystniejsza dla spadkobierców. We Francji i Anglii, warunkiem ochrony było przekazanie egzemplarzy obowiązkowych instytucjom wskazanym przez prawo. W Niemczech i Austrii wydawcy deponowali na okres roku jeden egzemplarz w Verein der deutchen Musikhändler z siedzibą w Lipsku, w celu wpisania go w rejestr tego stowarzyszenia.

Sporą ilość utworów opublikowano dopiero po śmierci kompozytora. Niniejszy artykuł uwzględnia tylko pierwodruki sprzed końca 1879 roku - daty wygaśnięcia praw autorskich w krajach niemieckojęzycznych. Ponadto wykluczone zostały edycje będące przedrukami pierwszych oficjalnych wydań, które wyszły w innych krajach najprawdopodobniej bez zgody kompozytora lub jego spadkobierców. Informacji na temat tych źródeł mających z pewnością wartość bibliograficzną i historyczną dostarcza Katalog Dzieł Fryderyka Chopina autorstwa Michała Józefa Chomińskiego i Teresy Dalili Turło.


Pierwodruki i ich źródła

Jednym z głównych zadań stawianym chopinologom jest odtworzenie filiacji źródeł dla każdej z opublikowanych kompozycji, a w szczególności ustalenie zależności między pierwodrukami. Tylko dla niewielu utworów kompozytor dostarczył każdemu z wydawców autograf lub kopię edycyjną. Często więc, jedna z pierwszych edycji - na etapie odbitek korektowych lub w ostatecznej formie - służyła jako wzór dla pozostałych. Na takiej właśnie zasadzie wydano wiele dzieł w latach 1832-36, kiedy to tekst francuski był najczęściej podkładem dla edycji niemieckich i angielskich. Począwszy od 1837 roku, Chopin wysyłał regularnie rękopisy wydawcom niemieckim. Podobne postępowanie w stosunku do edytorów londyńskich stwierdzić można z jego strony dopiero w połowie lat czterdziestych.

Powyższe modele filiacji przedstawione zostały w sposób schematyczny. Wyjątki zdarzają się w miarę często. Na przykład, dla trzech ostatnich utworów (opus 63-65), kompozytor wrócił ponownie do starej praktyki, gdyż jak wiadomo ich edycja niemiecka opiera się na odbitkach korektowych wydania paryskiego, którego ostateczna wersja posłużyła za podkład dla publikacji angielskich opus 63 i 64. Innego ciekawego przykładu dostarcza scenariusz edycyjny serii dzieł złożonych z opus 21-24, 26, 27, które ukazały się w stosunkowo krótkim czasie między grudniem 1835 i październikiem 1836 roku­. By ułatwić przygotowanie ich edycji, Chopin podzielił manuskrypty na dwie części: opus 22, 23, 26 i 27 przekazał Maurycemu Schlesingerowi, pozostałe zaś wysłał do Lipska. Podstawą dla pierwodruków francuskich opus 21, 24 i 27 były więc odbitki korektowe lub ostateczne wersje publikacji Breitkopfa i Härtla, które oczywiście zostały skorygowane przez kompozytora. Jeśli chodzi o edycje angielskie, opierają się one na tekście paryskim w zróżnicowanej formie wykończenia dla każdego z tych utworów.


Przygotowanie pierwodruków

Wyprodukowanie edycji było procesem żmudnym i pracochłonnym, często wymagającym równoczesnego użycia kilku technik drukarskich. W typowym egzemplarzu pierwodruku francuskiego i angielskiego, zarówno strony tytułowe jak i tekst muzyczny, były sztychowane. Otoczony on był zazwyczaj luźną kolorową okładką z cienkiego papieru, która oprócz repliki strony tytułowej lub tytułu wstępnego (half-title) zawierać również mogła katalog edycyjny pochodzący najczęściej z druku czcionkowego. W publikacjach angielskich katalogi reklamowe drukowano także między stroną tytułową i tekstem muzycznym lub na odwrocie ostatniej karty zawierającej tekst muzyczny. Pierwodruki niemieckie różnią się od pozostałych bardzo częstym użyciem techniki litograficznej, z której pochodzi olbrzymia większość stron tytułowych. Pod koniec lat pięćdziesiątych XIX wieku zawartość sztychowanych matryc kopiowano systematycznie na kamień litograficzny za pomocą specjalnej techniki określanej niemieckim terminem Umdruck, którą stosowano także za życia kompozytora, lecz tylko w liczebnie dużych nakładach publikacji ofiarowanych czytelnikom periodyku muzycznego wydawanego przez Maurycego Schlesingera.

Przed wypuszczeniem na rynek, każdy z elementów edycji podlegał dokładnej weryfikacji. Jak wiemy, kompozytor korygował osobiście tekst muzyczny sporej liczby wydań francuskich, zlecając tylko wyjątkowo czynność tę swojemu przyjacielowi Julianowi Fontanie. Ingerencja Chopina w przygotowywanie publikacji niemieckich i angielskich jest o wiele trudniejsza do udowodnienia. Oprócz udokumentowanej listem do Schubertha korekty błędu w Tarenteli opus 43, tylko w przypadku kilku nielicznych utworów wydanych w Niemczech są przesłanki pozwalające przyjąć hipotezę jego osobistej interwencji. Według wzmianek na stronach tytułowych publikacji angielskich, Fontana przejrzał tekst pięciu pierwodruków (opus 1, 3, 5, 10 i 11) podczas swego około czteroletniego pobytu w Londynie. Z korespondencji Klary Schumann z Hermannem Härtlem wywnioskować można udział zarówno Klary jak i samego Roberta Schumanna w korekcie pierwszych wydań lipskich kilku późnych dzieł Chopina. Z braku bliższych informacji, niestety nie udało się do dzisiaj ustalić tożsamości innych z pewnością zawodowych korektorów niemieckich i angielskich.

Proces udoskonalania pierwodruków nie kończył się wraz z ukazaniem ich pierwszego nakładu. Korekt dokonywano często także w pierwszych miesiącach po publikacji. Po śmierci kompozytora stwierdzono tylko jedną interwencję w edycjach francuskich. Wydania niemieckie i angielskie poprawiano również po 1849 roku. Przeważająca liczba korekt w tych źródłach pochodzi właśnie z tego okresu. Przytoczyć tutaj trzeba ponownie wspomnianą korespondencję Klary Schumann, z której wynika, że powierzono jej także korektę nowej ośmiotomowej edycji Chopina opartej na pierwszych wydaniach, którą opublikowano w latach 1867-69. Zaakceptowała ona propozycję pod warunkiem, że udział jej pozostanie anonimowy. Jej poprawki wprowadzono nie tylko do ponownie sztychowanego tekstu, lecz również do nakładów pierwodruków Breitkopfa i Härtla z tego okresu.


Identyfikacja pierwodruków

Dokumentacja dotycząca pierwodruków jest nie tylko różnorodna, ale również bardzo obfita, gdyż dla olbrzymiej większości utworów składa się ona co najmniej z trzech pierwszych edycji oraz ich kolejnych nakładów. Jak wykazały badania naukowe, przeciętna roczna ilość nakładów rzadko przekraczała liczbę dwóch, z których każdy liczył na ogół nie więcej niż sto egzemplarzy. Tylko utwory cieszące się wyjątkowym sukcesem miały częstsze i obfitsze wznowienia.

Identyfikacja pierwszych nakładów stwarza często spore trudności. Klasyfikacja pierwodruków dzieł Chopina we wszystkich dostępnych na dzień dzisiejszy katalogach oparta jest prawie wyłącznie na ewolucji stron tytułowych. Prześledzenie zmian w tekście muzycznym pozostawia się redaktorom wydań krytycznych, którzy na ogół nie dysponują kompletną dokumentacją, co w konsekwencji może doprowadzić do mylnych wniosków lub nawet do uznania obcych korekt za chopinowskie.

 

Krzysztof Grabowski

 

Wykaz pierwszych wydań Dzieł Fryderyka Chopina

 

 

Bibliografia

 

Breitner, Karin: Katalog der Sammlung Anthony Hoboken in der Musiksammlung der Österreichische Nationalbibliothek, t. 17: Sammelwerke aus dem 17.-19. Jahrhundert, Tutzing: Hans Schneider, 2000.

Breitner, Karin i Thomas Leibnitz: Katalog der Sammlung Anthony Hoboken in der Musiksammlung der Österreichische Nationalbibliothek, t. 4: Johannes Brahms, Frédéric Chopin, Tutzing: Hans Schneider, 1986

Brown, Maurice J. E.: Chopin: An Index of his Works in Chronological Order, (2 edycja), Londyn: Macmillan, 1972.

Chomiński, Józef Michał i Teresa Dalila Turło: Katalog dzieł Fryderyka Chopina/A Catalogue of the Works of Frederick Chopin, Kraków i Warszawa: Polskie Wydawnictwo Muzyczne and Towarzystwo im. Fryderyka Chopina, 1990.

Deutsch, Otto Erich: Musikverlags Nummern. Eine Auswahl von 40 datierten Listen 1710-1900, Berlin: Verlag Merseburger, 1961.

Devriès, Anik i François Lesure: Dictionnaire des éditeurs de musique français, vol. 2: 1820-1914, Genewa: Minkoff, 1988.

Grabowski, Christophe: ‘Les éditions originales françaises des oeuvres de Frédéric Chopin', Revue de musicologie, 82/2, 1996, s. 213-243.

Grabowski, Christophe: ‘Les premières éditions anglaises des oeuvres de Frédéric Chopin. Une mise à jour documentaire', in Artur Szklener (edytor), Chopin's Work. His Inspirations and Creative Process in the Light of the Sources, Warszawa: Narodowy Instytut Fryderyka Chopina, 2002, s. 101-111.

Grabowski, Christophe i John RinkAnnotated Catalogue of Chopin's First Editions, Cambridge: Cambridge University Press, 2010.

Kobylańska, Krystyna, 1977: Rękopisy utworów Chopina. Katalog / Manuscripts of Chopin's Works. Catalogue,  t.1,2 . Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1977.

Platzman, George W.: A Catalogue of Early Printed Editions of the Works of Frédéric Chopin in the University of Chicago Library, Chicago: The University of Chicago Library, 1997.

Platzman, George W.: A Descriptive Catalogue of Early Editions of the Works of Frédéric Chopin in the University of Chicago Library, (2 edycja), Chicago: The University of Chicago Library, 2003.

Steegmann, Monica (edytor): ‘...daß Gott mir ein Talent geschenkt': Clara Schumanns Briefe an Hermann Härtel und Richard und Helene Schöne, Zurych i Moguncja: Atlantis Musikbuch-Verlag, 1997.

 

 

 

 

Start : O Nas : Redakcja : Kontakt : Mapa serwisu
Copyright by TIFC 2008. Realizacja Rotos.