uwzględnij wielkość liter
dokładna fraza
zawarta fraza
Aktualnie przeglądasz:
Tradycja / Recepcja / Recepcja postaci i dzieła Chopina / Chopin i jego muzyka w literaturze

 

 

Chopin i jego muzyka w literaturze

 

Taka rozmowa była o Chopinie,
(Który naczelnym u nas jest artystą)
[...]1

- te słowa Norwidowskiego Promethidiona (1851), dobrze utrwalone w polskiej świadomości, prowadzą tutaj do oczywistej konstatacji i pozwalają nakreślić zasadnicze pole refleksji. Otóż jakkolwiek rozpatrywać i oceniać dyskurs o Chopinie2, od blisko dwóch stuleci profilowany w podstawowej mierze przez rozmaitego rodzaju propozycje muzykologiczne, krytycznomuzyczne i biograficzne, nie sposób nie zauważyć, iż kształtują go również od dawna komentarze innego pokroju - literackie chopiniana. Ich bogatą historię otwiera sonet Do Fryderyka Chopin grającego na fortepianie (1830)3 młodego Leona Ulricha, znanego dzisiaj co najwyżej z przekładów Szekspira. Lawina kolejnych utworów literackich ma swój początek jeszcze za życia kompozytora (na czele ze słynną „ekshibicjonistyczną powieścią"4 George Sand Lukrecja Floriani5, 1846; wyd. pol. 2009), niewątpliwie przybiera na sile po jego śmierci (zapisy wspomnieniowe, w hołdzie geniuszowi, m.in. Zaduma i nokturno6 Bohdana Zaleskiego, Czarne kwiaty i Fortepian Szopena Norwida), później zaś zwłaszcza w latach rocznicowych (przede wszystkim w 19107 oraz 19498 roku). Wielu innym rocznicom chopinowskim zawdzięczają zresztą swoje powstanie tak różne utwory, jak Pamięci Chopina9 Jana Kasprowicza, Ku czci mistrza Stanisława Przybyszewskiego10, Deszcz nad Paryżem Adama Zagajewskiego czy - ostatnio - Mały Chopin11 Michała Rusinka.

Dwa stulecia przynoszą w istocie imponującą liczbę rozmaitych realizacji literackich (poetyckich, powieściowych, eseistycznych), które świadczą o wielkim zainteresowaniu autorów osobą i twórczością kompozytora, także o zmieniających się preferencjach i estetykach - ewolucji recepcji Chopina. Wśród tych realizacji znajduje się Norwidowski Fortepian Szopena (1863; 1865), pozostający do dzisiaj niedościgłym wzorem poetyckiego pisania o kompozytorze („Wiersze o muzyce Chopina - twierdził niegdyś Przyboś - powstawać będą w cieniu poematu Norwida"12), a także wysoko cenione utwory Borysa Pasternaka ([Szopen]13, 1932) i Gottfrieda Benna (Chopin14, 1948), oryginalne „muzyczno-literackie" komentarze André Gide'a (Notatki o Chopinie, 1948), wnikliwe interpretacje hermeneutyczne Ryszarda Przybylskiego wsparte na lekturze Chopinowskich listów (Cień jaskółki. Esej o myślach Chopina, 1995). Nie da się jednak przy tym ukryć, iż pokaźna część literatury o Chopinie - zwłaszcza poetycka „produkcja okazjonalna" - nie znajduje uznania współczesnych. Parokrotne próby czy to katalogowania literackich chopinianów (bibliografie przygotowane przez Bronisława Edwarda Sydowa15 oraz Edmunda Słuszkiewicza16), czy to opracowywania kolejnych poetyckich wyborów na prawach antologii: Mieczysława Żukowskiego (1910), Franciszka Barańskiego (w rękopisie), Krystyny Kobylańskiej (1949), Edmunda Słuszkiewicza (1964), Krzysztofa Jeżewskiego (1999), Ireny Chyły-Szypułowej (2003), wreszcie Marii Cieśli-Korytowskiej (2004)17 - ujawniają nie tylko obfitość zapisów o Chopinie, ale - przede wszystkim - ich wątpliwą w przeważającej mierze wartość.

Jak dobrze wiadomo, najmocniej krytykowane są wysiłki i rezultaty dokonywania literackich „przekładów" Chopinowskiej muzyki: wszelkie „tłumaczenia", „ilustracje", „parafrazy", zainicjowane i spopularyzowane w polskiej literaturze przez Kornela Ujejskiego. Niektóre z jego Tłumaczeń Szopena (1866; pierwotny tytuł: Poemata Szopena, „Dziennik Literacki" 1858) precyzyjnie wpisują się pod względem formalnym w kompozycje muzyczne, stanowią przykłady transkrypcji wokalnych (np. utwór Zakochana /Dzieło 7. Mazurek 2./18), które przypominają charakterem wcześniejsze transkrypcje wykonywane przez Paulinę Viardot19. Najczęściej jednak współistnienie tekstu literackiego z tekstem muzycznym jest niemożliwe, chodzi o ogólne nawiązania, rozmaite - jak trzeba by dzisiaj powiedzieć - odniesienia intertekstualne (także zwielokrotnione, co ilustruje przekład Marsza żałobnego Ujejskiego, dokonany przez Richarda Dehmla Der tote Ton20). Próby literackie tego pokroju tworzą w XIX wieku odrębny nurt poetycki (mazurko-, nokturno-, preludiomania), rodzą swoiste przekonanie o kongenialności poetyckiego przekładu muzyki. Melodia Włodzimierza Wolskiego, nosząca w późniejszym wydaniu nutowym tytuł Tęsknota. Mazurek op. 6 nr 4, Trzpiotka Michała Bałuckiego, Chopin. Preludium nr 15 Lucjana Rydla, poetyckie preludia Artura Oppmana - to typowe przykłady ówczesnej fabularyzacji Chopinowskiej muzyki.21 Podobne praktyki spotyka się i w literaturze wieku XX, by wspomnieć chociażby o zapisach Jerzego Hordyńskiego (Nokturn Fis-dur Chopina, Chopin: Nokturn Des-dur, Chopin: Etiuda As-dur opus 2522), Krzysztofa Jeżewskiego (Chopin. Etiuda a-moll op. 2023) czy Sławomira Tomasika (Deszczowe preludium24).

Literackie pisanie o muzyce Chopina sprowadza się niejednokrotnie do deskrypcji muzycznych wykonań, mianowicie opisu realiów koncertowych wyimaginowanych lub faktycznych (wiersze: Artura Oppmana Koncert Chopina, Czesława Miłosza Na małą Murzynkę grającą Chopina, Romana Brandstaettera Improwizacja pastoralna; opowiadanie Kornela Filipowicza Koncert f-moll), opisu konkretnych wykonawców (Witold Małcużyński gra Chopina w sali senatorskiej na Wawelu Jerzego Hordyńskiego) czy serii opisów, jak w powieści Krystyny Berwińskiej Con amore w związku z przygotowaniami dwóch postaci do udziału w Konkursie Chopinowskim.25 Inną formą literackiego wykorzystania muzyki Chopina są odwołania do poszczególnych kompozycji na zasadzie aluzji, jak w sytuacji pierwszego poematu prozą Stanisława Przybyszewskiego Totenmesse (1893; na karcie tytułowej berlińskiego pierwodruku znajduje się zapis: „Motto: Fismoll-Polonaise Op. 44. Friedrich Chopin") czy zbioru opowiadań Widmokrąg (2004) Wojciecha Kuczoka, gdzie cztery „interludia" jako łączniki współistnieją z czterema Chopinowskimi Preludiami z opusu 28. Nie sposób przy tej okazji zapomnieć i o przygodnych komentarzach, rozproszonych na przykład w kolejnych tomach W poszukiwaniu straconego czasu Prousta, o zapisie Claude'a Lévi-Straussa z eseju Smutek tropików na temat znaczenia „melodii Etiudy nr 3, op. 10 " 26. Trudno byłoby zarazem tutaj mówić o muzyce Chopina funkcjonującej li tylko jako pretekst literacki, co ma miejsce w przypadku chociażby pomysłu Jeffery'ego Deavera i rozpisanego na głosy wielu autorów thrillera Manuskrypt Chopina (2007; wyd. pol. 2009).

Znaczna część literackich chopinianów dotyczy samego życia kompozytora, powstaje nade wszystko pod egidą, jak powiedziałby współczesny znawca autobiografii Philippe Lejeune, „paktu powieściowego", także eseistyki. Kronika życia, stanowiąca swoistą mozaikę biograficzną, obejmuje czasy dzieciństwa Chopina (legenda Teodora Goździkiewicza Fryckowe lato, 1960, pierwotny tytuł: Fryckowe czasy, 1949; powieść Peera Hultberga Preludia, 1989, wyd. pol. 2002), okres jego dorastania i warszawskiej młodości (powieść Adolfa Nowaczyńskiego Młodość Chopina, 1939; Gustawa Bojanowskiego Tydzień w Antoninie. Opowieść o Chopinie, 1956; archaizujące „stylizacje" Janiny Siwkowskiej Tam - gdzie Chopin chodził na pół czarnej..., 1959), sytuację tragicznego wyjazdu z kraju (powieść Janiny Siwkowskiej Pan Chopin opuszcza Warszawę, 1958), długie lata spędzone na emigracji, m.in. podróż na Majorkę (wiersz Eugeniusza Żytomirskiego Chopin na Majorce27), pobyty w Nohant (sztuka Jarosława Iwaszkiewicza Lato w Nohant, 1936), moment odejścia (Czarne kwiaty i Fortepian Szopena Norwida). Próbami „panoramicznych" ujęć są przede wszystkim powieść Jerzego Broszkiewicza Kształt miłości (1950-1951), esej Kazimierza Wierzyńskiego Życie Chopina, cykl poetycki Romana Brandstaettera Pieśń o życiu i śmierci Chopina, Cień jaskółki. Esej o myślach Chopina Ryszarda Przybylskiego. Wśród tych zapisów o kompozytorze odrębne miejsce przypada literaturze dla dzieci i młodzieży, narracjom Wandy Chotomskiej Tam, gdzie był Chopin (1990) czy też wierszowanym historiom dla najmłodszych Michała Rusinka Mały Chopin (2009).

Nawet tak pobieżny przegląd literackich chopinianów28 pokazuje, iż kwestia Chopina i jego muzyki w literaturze wymaga dzisiaj subtelnego komentarza oraz rewizji niektórych poglądów, jeśli chce się uniknąć nader często powielanych diagnoz i powtarzania obiegowych argumentów (stereotypowy obraz Chopina; niski poziom artystyczny większości utworów; nieadekwatność zapisu literackiego względem fenomenu czystej muzyki itp.). Literacka recepcja Chopina okazuje się w rzeczywistości niejednorodna i trudno byłoby ograniczać „legendę Chopina" do dwóch motywów: z jednej strony osamotnienia, alienacji, cierpienia artysty (włącznie z „paradygmatem morbidezzy" najmocniej chyba zaakcentowanym w pierwszym z czterech Portraits de musiciens Marcela Prousta /inc. „Chopin, mer de soupirs, de larmes, de sanglots"29/), z drugiej natomiast - patriotyzmu, tęsknoty, nostalgii, co prowadzi do traktowania Chopinowskiej muzyki jako programowej (wzorcowym acz skrajnym tego przykładem są kolejne zapisy Stanisława Przybyszewskiego: studium „jednostki twórczej" Chopin und Nietzsche, 1892; Szopen (Impromptu), 1900; Szopen a Naród, 1910). Inaczej mówiąc, skomplikowanego fenomenu Chopina nie oddają dwa stereotypy: „stereotyp artysty chorego, nerwowego i nadwrażliwego"30 i „polski stereotyp narodowy"31. Oczywiście, drugi z nich pozostaje w polskiej literaturze szczególnie ważny aż do momentu odzyskania niepodległości (cykl Artura Oppmanna Z chopinowskich pieśni; wiersz Jerzego Żuławskiego Fryderyk Chopin32), pierwszy zaś - mimo iż pochłania wyobraźnię piszących o Chopinie od zawsze - jest tylko jedną z możliwości pisania o kompozytorze-artyście, łączy się z pokusą portretowania, kreślenia psychiki, wyrażenia indywidualności człowieka. Niewątpliwie poza dwoma wskazanymi stereotypami sytuuje się myślenie André Gide'a; pisarz pozostaje zwolennikiem nieprogramowego pojmowania muzyki polskiego kompozytora („Chopin - jako artysta doskonały - wychodzi od nut"; „By prawdziwie smakować muzykę nie doświadczam potrzeby zapośredniczenia jej przez literaturę lub malarstwo i mało zajmuje mnie „znaczenie" utworu"33), chociaż - inna to rzecz - nie waha się jej zarazem zestawić w Notatkach o Chopinie z Baudelaire'em i Kwiatami zła34.

Niewystarczające wydają się też, w moim przekonaniu, dotychczasowe tryby wartościowania, mianowicie dwubiegunowa refleksja, która powoduje, że literackie chopiniana są bądź niedoceniane, to znaczy uznawane za bezwartościowe z punktu widzenia zarówno muzykologii, jak i literaturoznawstwa (dość przywołać skrajnie krytyczny komentarz Alejo Carpentiera, notabene sformułowany przy okazji 150. rocznicy urodzin Chopina: „Trzeba uwolnić Chopina od tego zbytku literatury, stworzonej - i do tego źle stworzonej - przez tendencyjne biografie, powieści, filmy czy nawet politykę"35), bądź - co niestety gorsze - przesadnie przeceniane (to rezultat uprawiania między innymi krytyki tematycznej). Gest kompromisu jest dzisiaj nieunikniony: Maciej Żurowski twierdząc, iż teksty podobne do zapisów Ujejskiego okazują się „tak samo nie do czytania", od razu dopowiada, że są one jednocześnie „dowodami ograniczoności języka poetyckiego" i dokumentami „odczuwania Chopina"36. W przypadku literackich chopinianów należałoby zatem nie tyle doszukiwać się odpowiedniości czy analogii muzyczno-literackich (mam na myśli nie tylko tzw. przekłady), ile rozpatrywać poszczególne realizacje w szerokiej perspektywie intertekstualnej jako jedną z możliwości werbalizacji muzyki, nie tyle oddawać się kolekcjonerskiej krytyce tematycznej i podążać za statystykami37, ile interpretować dogłębnie wybrane zapisy w sieci kulturowych zależności. Recepcja Chopina w literaturze podjęta w wymiarze antropologicznym świadczy w istocie o nieodpartej potrzebie transgresji38: potrzebie literackiego mówienia o wielkim kompozytorze i - mimo iż to dyskurs marginalny pośród innych - mówienia o muzyce.

 

Andrzej Hejmej

 

 

1 C. K. Norwid, Promethidion. Rzecz w dwóch dialogach z epilogiem, Paryż 1851, s. 11.

2 Zob. I. Poniatowska, Historyczne przemiany recepcji Chopina, [w:] Chopin - w poszukiwaniu wspólnego języka, red. A. Szklener, Warszawa 2001, s. 37-52.

3 L. U., Do Fryderyka Chopin grającego na fortepianie, „Pamiętnik dla Płci Pięknej" (Warszawa) 1830, t. 2, poszyt 2, s. 59-60.

4 K. Wierzyński, Życie Chopina [1949], przedmowa A. Rubinsteina, Białystok 1990, s. 252.

5 Powieść ukazuje się najpierw we fragmentach w „Le Courrier français" (od 26 czerwca 1846 roku), później w formie książkowej (Paris 1846). Jej wymiar autobiograficzny jest ewidentny; dość powiedzieć, iż wydanie z roku 1853 zawiera ilustracje Maurice'a Sanda, na których Karol de Rosewald sportretowany jest w sposób przypominający Fryderyka Chopina, zaś wydanie z roku 1981 roku - portret Chopina Ary Scheffera.

6 B. Zaleski, Zaduma i nokturno, [w:] idem, Wieszcze oratorium, Poznań 1866, s. 88-89.

7 M.in.: W. Bełza, W setną rocznicę urodzin Fryderyka Chopina, Lwów 1910 (tekst ukazał się na 4 stronach, bez paginacji, z portretem Chopina Ary Scheffera); K. Makuszyński, Prolog, „Kurier Poznański" 1910, nr 42 (wygłoszony 22 lutego 1910 w trakcie obchodów 100 rocznicy urodzin Chopina w Poznaniu); S. Przybyszewski, Szopen a Naród, Kraków 1910.

8 M.in.: J. Hordyński: Chopin, „Stolica" 1949, nr 42, s. 12; Chopinowi, „Ruch Muzyczny" 1949, nr 16, s. 3; M. Jachimowicz, Przy Chopinie, „Twórczość" 1949, z. 5, s. 33-34; J. Iwaszkiewicz, Chopin, „Przekrój" 1949, nr 221, s. 10; K. Wierzyński, The Life and Death of Chopin, New York 1949 (wydanie polskie: Życie Chopina, 1953).

9 J. Kasprowicz, Pamięci Chopina, „Tydzień", dodatek literacki „Kuriera Lwowskiego" 1899, nr 44, s. 345.

10 S. Przybyszewski, Ku czci mistrza, „Życie" (Kraków) 1899, nr 19/20, s. 351-356. Późniejsze wydanie: Szopen (Impromptu), [w:] idem, Na drogach duszy, Kraków 1900, s. 87-104.

11 M. Rusinek, Mały Chopin, Kraków 2009.

12 J. Przyboś, Przedmowa, [w:] Wiersze o Chopinie. Antologia i bibliografia, zebrał i oprac. E. Słuszkiewicz, przedmowa J. Przyboś, „Biblioteka Chopinowska", t. VII, Kraków 1964, s. 8.

13 B. Pasternak, Wtoroje rożdienije, Moskwa 1932 (zob. polski przekład Mieczysława Jastruna: B. Pasternak, Poezje, opracowanie i wstęp S. Pollak, Warszawa 1962).

14 G. Benn, Statische Gedichte, Zürich 1948 (zob. polski przekład Krzysztofa Karaska: G. Benn, Poezje wybrane, wybór, przekład i opracowanie K. Karasek, Warszawa 1982).

15 Chopin w literaturze: Poezja. Proza. Scena i film [bibliografia], oprac. B. E. Sydow, [w:] Almanach chopinowski 1949: Kronika życia. Dzieło. Bibliografia. Literatura. Ikonografia. Varia, oprac. K. Stromenger, B. E. Sydow, red. W. Rudziński, Warszawa 1949, s. 145-158.

16 Wiersze o Chopinie. Antologia i bibliografia, zebrał i oprac. E. Słuszkiewicz, przedmowa J. Przyboś, „Biblioteka Chopinowska", t. VII, Kraków 1964, s. 77-148.

17 Zob.: Fryderyk Chopin w świetle poezji polskiej, wstępem biograficzno-krytycznym zaopatrzył i wydał O. M. Żukowski, Lwów 1910; Chopin w poezji polskiej, oprac. F. Barański, rkp. Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, nr 6137 I (Mf 6596); Fryderyk Chopin natchnieniem poetów. W setną rocznicę śmierci, oprac. K. Kobylańska, przedmowa S. R. Dobrowolski, Warszawa 1949; Wiersze o Chopinie. Antologia i bibliografia, op. cit.; Chopin, Szymanowski et leurs poètes / Chopin, Szymanowski i ich poeci, wybór i redakcja K. Jeżewski, przeł. C.-H. du Bord, F. X. Jaujard, K. Jeżewski, R. Legras, M. Pankowski, D.-Sila Khan, Troyes 1999; Poezja polska w darze Chopinowi, wybór i oprac. I. Chyła-Szypułowa, Warszawa 2003; M. Cieśla-Korytowska, Aneks, [w:] eadem, Romantyczne przechadzki pograniczem, Kraków 2004, s. 229-364.

18 Zob. A. Hejmej, (D)efekt tłumaczeń Chopina („Zakochana" Kornela Ujejskiego), [w:] idem, Muzyka w literaturze. Perspektywy komparatystyki interdyscyplinarnej, Kraków 2008, s. 195-225.

19 Six Mazurkas de F. Chopin arrangées pour la voix par Mme Pauline Viardot, Paris 1866.

20 R. Dehmel, Der tote Ton, [w:] idem, Aber die Liebe, München 1893, s. 145-149.

21 W. Wolski, Melodia, [w:] idem, Poezje, Wilno 1859, t. I, s. 1; M. Bałucki, Trzpiotka, „Opiekun Domowy" (Warszawa) 1870, nr 33, s. 372; L. Rydel, Chopin. Preludium [op. 28] nr 15 [1891], „Biblioteka Warszawska" 1893, t. IV, s. 141-144.

22 J. Hordyński, Rozmowy z Chopinem, Kraków 1961, s. 28, 27, 29.

23 K. Jeżewski, Chopin. Etude en la mineur op. 25, [w:] Chopin, Szymanowski et leurs poètes / Chopin, Szymanowski i ich poeci, op. cit., s. 98-101.

24 S. Tomasik, Deszczowe preludium, [w:] idem, Moja muzyka, Warszawa 2004, s. 56.

25 A. Oppman, Koncert Chopina, „Kurier Warszawski" 1926, nr 313, s. 6; Cz. Miłosz, Na małą Murzynkę grającą Chopina, [w:] idem, Światło dzienne, Paryż 1953, s. 69; K. Filipowicz, Koncert f-moll, [w:] idem, Koncert f-moll i inne opowiadania, Kraków 1982, s. 5-13; J. Hordyński, Witold Małcużyński gra Chopina w sali senatorskiej na Wawelu, [w:] idem, Pod znakiem wagi, Kraków 1959, s. 70-71; także w: Rozmowy z Chopinem, Kraków 1961, s. 32; K. Berwińska, Con amore, Warszawa 1976.

26 „Na płaskowyżu zachodniego Mato Grosso byłem tygodniami opętany nie przez to, co mnie otaczało i czego już nigdy więcej nie miałem zobaczyć, lecz przez ograną melodię Etiudy nr 3, op. 10 Chopina. Zdawało mi się - o goryczy tego szyderstwa! - że w tej melodii zawarte jest wszystko to, co pozostawiłem za sobą" (C. Lévi-Strauss, Smutek tropików [1955], przeł. A. Steinsberg, Łódź 1992, s. 375).

27 E. Żytomirski, Chopin na Majorce, „Wiadomości Literackie" 1932, nr 2, s. 2.

28 Zob. także: M. Tomaszewski, Zafascynowanie sztuk odmiennych, [w:] idem, Chopin: człowiek, dzieło, rezonans, Poznań 1998, s. 750-754; M. Cieśla-Korytowska, Wypowiedzieć muzykę, [w:] eadem, Romantyczne przechadzki pograniczem, op. cit., s. 210-228; K. Maciąg, Legenda Fryderyka Chopina w powieści polskiej i europejskiej. Zarys problematyki, [w:] Z problemów prozy -powieść o artyście, red. W. Gutowski, E. Owczarz, Toruń 2006, s. 638-652.

29 M. Proust, Chopin, [w:] idem, Les plaisirs et des jours [1896], Paris 1924, s. 137.

30 J. Opalski, Fryderyk Chopin. Dzieje recepcji literackiej, w: idem, Chopin i Szymanowski w literaturze dwudziestolecia międzywojennego, Kraków 1980, s. 102.

31 E. Boniecki, Jak pisać o Chopinie? Wokół kontrowersji Szymanowski - Iwaszkiewicz, „Ruch Literacki" 1991, nr 6, s. 681.

32 A. Oppmann, Z chopinowskich pieśni, [w:] idem, Wybór poezji, Warszawa 1900; J. Żuławski, Fryderyk Chopin, [w:] idem, Z domu niewoli. Poezje, Kraków 1902, s. 23.

33 A. Gide, Notatki o Chopinie, przeł. M. Musiał, Kraków 2007, s. 31, 53.

34 Ibidem, s. 27.

35 A. Carpentier, Chopin w literaturze, przeł. M. Dembowska, „Życie Literackie" 1983, nr 31, s. 12 (pierwodruk: Chopin y la literatura, „El Nacional" (Wenezuela), 12 lutego 1959).

36 M. Żurowski, Chopin i literatura, „Kultura" 1989, nr 8, s. 6.

37 Zob. D. Pistone, Réception et fiction: Frédéric Chopin dans le roman musical français contemporain, [w:] Muzyka w kontekście kultury. Studia dedykowane Profesorowi Mieczysławowi Tomaszewskiemu w osiemdziesięciolecie urodzin, red. M. Janicka-Słysz, T. Malecka, K. Szwajgier, Kraków 2001, s. 117-123.

38 W. Iser, Czym jest antropologia literatury? Różnica między fikcjami wyjaśniającymi a odkrywającymi, przeł. A. Kowalcze-Pawlik, „Teksty Drugie" 2006, nr 5, s. 33.

 

 

 

 

Start : O Nas : Redakcja : Kontakt : Mapa serwisu
Copyright by TIFC 2008. Realizacja Rotos.